Manipulacja – czym jest i jak się przed nią chronić?

Co to jest manipulacja?

W codzienności często słyszymy o manipulacji, głównie odnosząc ją do polityki czy reklamy. Coraz częściej również odnosimy ten termin do opisu czyichś zachowań lub sposobów komunikacji. Czym właściwie jest ta manipulacja? To taki rodzaj oddziaływania na osobę, którego intencje są niejawne, ukryte, którego celem jest realizacja własnych zamiarów, planów, osiągnięcie konkretnych celów. O manipulacji możemy mówić wtedy, gdy nadawca komunikatów realizując własne zamierzenia wykorzystuje sugestie, nacisk czy stwarzając specyficzne, potrzebne do realizacji „planu” warunku, wywiera wpływ na odbiorcę tych zachowań.

Jakie są rodzaje manipulacji?

Istnieją różne rodzaje manipulacji dzielone głównie ze względu na ilość osób zaangażowanych w ten proces. W niniejszym artykule pominięta zostanie manipulacja w grupach jak też manipulacja grupami. Skupię się na tym rodzaju komunikacji, który dąży do osiągnięcia własnych celów między pojedynczymi osobami.

• Zwiększanie poczucia wartości rozmówcy
  Na manipulację bardziej podatne są osoby, które charakteryzują się niską pewnością siebie oraz zaniżoną samooceną. Osoba manipulująca wykorzystuje tę słabość, pochlebstwami, pozytywnymi ocenami, zauważaniem zdolności zaspokaja potrzebę szacunku, bycia dobrym, zauważanym, docenianym łatwo tym samym wplątując ją w pewien rodzaj zależności i wdzięczności. Manipulator stosując tę technikę pozornej realizacji dotychczas niezaspokojonych potrzeb. Generuje w osobie manipulowanej motywację do określonego zachowania, myślenia czy kontaktu, który jest celem manipulatora.
  Zwiększanie poczucia wartości ma też drugą stronę, dotyczącą własnej samooceny. Kompleks niższego poczucia własnej wartości występuje u wielu osób dość często. Mając jednak swój początek najczęściej w dzieciństwie, jego poziom jest naturalnie redukowany w procesie dorastania poprzez dążenia do poczucia bezpieczeństwa zarówno w małych grupach rówieśniczych jak też później w pracy, na studiach, wśród znajomych. Zdarza się jednak tak, że ten poziom poczucia własnej wartości nie zostanie skompensowany, a sposób radzenia sobie przybiera formę patologicznego. Zachowanie takiej osoby opiera się wtedy na pomniejszaniu zasług czy umiejętności innych, na ich krytykowaniu czy wręcz dewaluowaniu. Ma to prowadzić, i najczęściej prowadzi, do podwyższenia własnego poczucia wartości, do zwiększenia poczucia własnych umiejętności, zasług czy sukcesów.

• Ingracjacja
  Pojęcie to obejmuje takie potoczne stwierdzenia jak „podlizywanie się”, „przymilanie się”, „wkradanie w czyjeś łaski”, „schlebianie” i oznacza taki rodzaj zachowania czy komunikacji, który wykorzystuje znajomość lub kontakty z osobami znaczącymi i ze względu na ich większe możliwości, pożytecznymi. Aby ingracjację można było nazwać manipulacją musi ona w swojej podstawie mieć dążenie do stworzenia lepszego obrazu siebie, zawierające zmniejszanie lub ukrywanie cech negatywnych oraz wyolbrzymienie lub ostentacyjne pokazywanie cech pozytywnych. Takie zachowanie ma przynieść manipulatorowi określone korzyści czy pomóc osiągnąć zamierzone cele.
  Do tej techniki zaliczamy:
  – wyrażanie opinii (często ostentacyjne), punktu widzenia zgodnych z opiniami osoby znaczącej;
  – donosicielstwo;
  – przedstawianie swoich prawdziwych lub wyobrażonych cech zgodnie z oczekiwaniami osoby znaczącej.

• Tendencyjność myślenia
  Samo pojęcie tendencyjności myślenia nie dotyczy manipulacji, a raczej pewnej cechy wszystkich ludzi, którzy oczekując czegoś, bardzo na coś licząc w niewystarczających przesłankach dopatrują się potwierdzenia własnego myślenia. Ponieważ, jak wspomniałam jest to powszechne zjawisko, jest też równie powszechnie wykorzystywane przez manipulatorów. Osoba manipulowana jest w takiej sytuacji naciskana na szybkie podjęcie decyzji, sprecyzowanie własnego zdania w momencie niewystarczającej ilości czasu na przeanalizowanie wszystkich, znanych sobie możliwości interpretacyjnych. Sukcesem manipulatora jest skłonienie osoby manipulowanej do stworzenia jakiegoś konkretnego przekonania, z którego w tendencyjności myślenia trudno się później wycofać.

• Angażowanie autorytetów
  Technika ta jest wykorzystywana przez manipulatorów najczęściej wtedy, kiedy sami nie są wystarczającym autorytetem dla osoby manipulowanej. Wtedy takim pośrednim autorytetem staje się jakaś osoba znacząca. Manipulator w wypowiedzi stosuje odniesienia do poglądów autorytetu, wręcz przywołuje cytaty, będąc potrzebnymi fragmentami szerszych wypowiedzi. Często wykorzystywane jest tu także zdanie, tzw. „większości” lub znaczącej grupy, gdyż jak pokazują badania bardziej skłonni jesteśmy do formułowania własnych przekonań zgodnie ze zdaniem i przekonaniami większej grupy niż pojedynczych autorytetów, nawet jeśli są specjalistami w danej dziedzinie.

• Wykorzystywanie poczucia wolności i samodzielności
  Powszechną potrzebą ludzi jest autonomia, wolność i samodzielność. Jeżeli zauważamy, że ktoś próbuje nami manipulować to w sposób niemal automatyczny opieramy się temu, chroniąc własne poczucie bezpieczeństwa. Mimo to manipulatorzy chętnie wykorzystują ten opór w sposób bardzo wyrafinowany. Polega on na takim sposobie komunikacji, powolnym i stopniowym, które ma doprowadzić, że osoba manipulowana we własnym przekonaniu, w wolności podejmie samodzielną decyzję. Słowo „decyzja” dotyczy tutaj zarówno decyzji o sposobie postępowania, oceniania innej osoby lub osób, sposobie myślenia. Sposób ten jest zgodny z oczekiwaniami manipulatora, rodzajem jego kontroli nad osobą manipulowaną.

Jak się chronić przed manipulacją?

Chociaż czytając i myśląc o manipulacji można odnieść wrażenie, że jest to tak ukryty proces, że nie da się przed nim obronić to jednak każdy człowiek ma różne mechanizmy obronne (a inne może wypracować), przy których chciałabym się zatrzymać poniżej:

• Habituacja
  Jest to bardzo prosty, naturalny mechanizm, którego istotą jest zanikanie reakcji na powtarzające się bodźce, które stopniowo stają się obojętne. W przypadku manipulacji bodźcami tymi są np. pochlebstwa, powoływanie się na autorytety, wywoływanie poczucia winy.

• Reaktancja
  Mechanizm ten uruchamia się również w sposób naturalny w sytuacji poczucia zagrożenia własnej wolności. Kiedy wolność ta jest zagrożona pojawiają się różne emocje (np. złość, frustracja), które z kolei uruchamiają zachowania dążące do odzyskania autonomii i swobody. W takiej sytuacji zachowania „niedozwolone” stają się bardziej atrakcyjne, uruchamia się przekora czy dążenie do zachowań przy manipulatorze niedostępnych. Sam manipulator, jako osoba będąca źródłem ograniczonej wolności może spotkać się z agresją, a czasem również atakiem.

• Moralność
  Jest to mechanizm osobowościowy, którego podstawą są własne silne przekonania i wiedza na dany temat. Mechanizm ten jest dostępny częściej dla osób o tzw. „silnej osobowości”, ale można również dążyć do jego wypracowania.

• Dystans do sytuacji i poczucie humoru
  Bycie w środku jakieś sytuacji czy grupy ogranicza pole widzenia, dlatego dystans do tego jest najlepszym i też najłatwiejszym sposobem zaobserwowania szerszej perspektywy oraz stwierdzenia, czy rzeczywiście jest tak, jak ktoś sytuację przedstawia. Podobnie poczcie humoru jest niezastąpione w redukowaniu działań manipulatora. Stałe zdystansowanie i rozweselające spojrzenie na próby kontroli powoduje stopniowe osłabienie działań, a w efekcie całkowitą z nich rezygnację.

• Zmiana oceny na opinię
  Ochroną siebie jest również nazywanie sposobu komunikacji manipulatora, a zatem wygłaszanych przez niego ocen. Takie stwierdzenia należy przeformułować na opinię (np. „rozumiem, że takie masz zdanie/ opinię) oraz odnieść się do niej zgodnie z własnym poglądem. Taki sposób pokazywania rozmówcy własnej autonomii nie daje przestrzeni do skutecznej manipulacji, co w efekcie prowadzi do rezygnacji z niej.

Sensity

Sensity.pl to poradnia psychologiczna, której misją jest pomoc rodzinom w pokonywaniu kryzysów, ze szczególnym uwzględnieniem pracy z parami i małżeństwami, które znajdują się w sytuacji około rozwodowej. Sensity.pl nie mediuje rozwodów, zawsze walczymy o uratowanie związku i rodziny.

Umów online spotkanie z terapeutą