Agresja u dzieci – przyczyny, sposoby na agresję, terapia
Sytuacja, w której obserwujemy agresywne zachowania dziecka, jest wyjątkowo trudna dla rodziców i opiekunów. Nie zawsze dorośli wiedzą, jak sobie radzić z tym problemem. Gdy dziecko ma kłopoty, odbija się to na codziennym funkcjonowaniu całej rodziny. Jednak często przyczyny zachowania agresywnego są dużo głębsze, niż się wydaje, a problemy dziecka — nie tak błahe, jak myślimy. Kiedy u dzieci występuje ten problem? Co robić gdy dziecko bije rodzica? Jak nauczyć dziecko walczyć ze złością i frustracją?
Agresja – czym jest?
Aby zrozumieć dziecko agresywne, należy mieć świadomość kiedy mamy do czynienia z aktem agresji. Według ekspertów jest to takie zachowanie, które ma na celu spowodować szkodę lub doprowadzić inną osobę, lub istotę do obrażeń. To różni ją od przemocy, gdzie zachowana jest co prawda taka sama zależność, jednak dodatkowo agresor ma pewną przewagę — podczas gdy przy agresji siły rozłożone są równo.
To zasadnicza kwestia w przypadku agresywnego postępowania dziecka, gdyż prawie nigdy nie ma ono przewagi. Nie da się jednak ukryć, że w powszechnym użyciu te pojęcia są często stosowane zamiennie i przemoc mylona jest z zachowaniami, jakie wykazuje agresywne dziecko. Agresja dzieci ma też inną genezę niż ta występująca u dorosłych, a na agresywne postępowanie dziecka ma duży wpływ sytuacja w domu.
Statystyki
Raport Fundacji Dzieci Niczyje pokazuje, że tendencja do występowania u dzieci reakcji agresywnych niepokojąco wzrasta. 41% dzieci doświadczyło agresji fizycznej, a 28% – psychicznej, ze strony swoich kolegów i koleżanek. Jeśli chodzi o agresję fizyczną, większą skłonność do zachowań agresywnych mają chłopcy – 71% przypadków (przemoc psychiczna – 55%). Dziewczęta wykazują ogólnie słabszą skłonność do takich zachowań, jednak tutaj zależność jest odwrotna — przemoc psychiczna to 41%, a fizyczna – 27%. Możemy więc mówić o dużej skali problemu agresywnego zachowania.
Małe dziecko przejawia zachowania agresywne – czemu?
Ewolucyjnie skłonność do bycia agresywnym nie jest niczym dziwnym i stanowi formę ułatwienia przetrwania. U małych dzieci tego rodzaju postępowanie ma całkowicie zrozumiałą naturę — dzięki niemu dzieci uczą się asertywności, współzawodnictwa oraz osiągania sukcesów. To naturalny etap rozwojowy życia dziecka.
Spora liczba interakcji społecznych wykazywanych przez dziecko między dwunastym a osiemnastym miesiącem życia, jest związana z zachowaniem agresywnym. W ten sposób uczy się ono interakcji społecznych. Wówczas agresja dziecka objawia się w formie fizycznej. Dziecko złości się nawet z powodu za ciasnego ubranka lub nieodpowiedniej temperatury, co skutkuje na przykład rzucaniem zabawkami, gdyż nie wie ono jak inaczej zakomunikować problem.
Z biegiem czasu i wraz z nowo nabytymi kompetencjami interpersonalnymi, dziecko potrafi sobie poradzić w różnych sytuacjach bez uciekania się do takich zachowań. Poziom agresji fizycznej zmniejsza się między 2., a 3. rokiem życia i zaczyna przechodzić w formę agresji werbalnej. Taką formę (wyzwiska, obrażanie) dzieci stosują często wobec rówieśników przedszkolnych lub rodziców. Apogeum dziecięcej agresji to 2.-4. rok życia, później jej poziom stopniowo spada. Dziecko zachowuje się spokojniej, bo potrafi użyć innych metod, by poradzić sobie w danej sytuacji.
Wiek przedszkolny a trening społeczny
W wieku 4.-5. lat dziecko najczęściej bywa agresywne w przypadku wyznaczania terytorium, posiadania zabawek (na przykład odbierania lalek czy klocków rodzeństwu) lub podczas prób uzyskania przewodnictwa w grupie (przykładowo w przedszkolu, gdzie czasami dzieci kierują agresję ku sobie nawzajem). Poprzez takie postępowanie dziecko próbuje testować granice. W takich sytuacjach zachowania agresywne nie są niczym niepokojącym i mijają z czasem, gdy dziecko potrafi sobie radzić inaczej.
Po ukończeniu 6.-7. roku życia agresywną reakcję dziecka najczęściej wywołuje decyzja lub opinia, z którą się ono nie zgadza. Poprzez takie zachowanie dziecko próbuje uczyć się niezależności. Jednak jest to jednocześnie wiek, w którym poziom takich zachowań się stabilizuje. Następuje zmiana zachowania dziecka, ponieważ kolejne nabyte kompetencje społeczne sprawiają, że posiada ono umiejętności radzenia sobie w inny sposób.
Wczesnodziecięca agresja pełni rolę treningu społecznego i mija po pewnym czasie. Jednak jeśli dziecko nadal przejawia agresywne zachowania w wieku szkolnym, zwłaszcza w formie fizycznej, może to oznaczać potrzebę przyjrzenia się im przez specjalistę — na przykład psychologa dziecięcego. Nie można lekceważyć problemu takiego zachowania, ze względu na duży dyskomfort tak jego, jak i całej rodziny. Ponadto nieleczony kłopot narasta — dziecko skłonne do agresji może przemienić się w przyszłości w jeszcze bardziej agresywnego dorosłego.
Przyczyny agresywnych zachowań
Według ekspertów agresja dzieci przyczyny ma prawdopodobnie w wielu źródłach. Niektórzy wskazują na pewne skłonności genetyczne, większość jednak skupia się na wpływie środowiskowym. Problem agresji w dziecięcym wydaniu często pojawia się w rodzinach o niskim statusie ekonomicznym lub w tych, gdzie występuje przestępczość.
Niekiedy agresję dzieci wywołują też niepowodzenia w szkole, gdzie w przypadku nieradzenia sobie pojawia się złość i frustracja. Inne powody to skłonność do zachowań aspołecznych, “zaniedbane” ADHD, ale również bycie ofiarą. Wówczas nieraz dziecko odpowiada na agresję agresją. Inne przyczyny to słabe więzi społeczne i w rodzinie, bycie częstym świadkiem aktów agresywnych, które przynoszą benefity, a także otrzymywanie pozytywnych wzmocnień w przypadku wykazywania agresji. Jednak z całą pewnością specjaliści jako jedną z najpowszechniejszych przyczyn podają obecność agresji w domu rodzinnym — na zachowania dziecka ma to bowiem ogromny wpływ.
Błędy rodziców prowadzące do agresji u dziecka
Choć przyczyny agresji są różne, dziecko nadmiernie agresywne często uczy się swoich zachowań w domu. W wielu rodzinach występuje problem agresji fizycznej i psychicznej. Tymczasem dziecko jest bardzo dobrym obserwatorem — chłonie wszystko, ucząc się w ten sposób jak zachowywać się w społeczeństwie.
Dziecko obserwując agresywny styl zachowania w domu rodzinnym, samo zaczyna przejawiać takie podejście, ponieważ jest to dla niego naturalny rodzaj komunikacji, jaki widzi w swoim najbliższym otoczeniu. W ten sposób uczymy dziecko agresji werbalnej i fizycznej lub obydwu — w zależności od tego, które z zachowań występuje w naszym domu. Następnie dziecko kieruje agresję ku innym (lub ku nam samym) jako efekt przyswojenia sobie niewłaściwego wzorca postępowania.
W najgorszym przypadku, gdy w domu rodzinnym dopuszczana jest też przemoc wobec dziecka, dochodzi u niego lęk, który stara się maskować agresją. W takich sytuacjach często agresję dzieci kierują ku innym dorosłym — na przykład wychowawcom w szkole czy przedszkolu. To dla nich często sygnał, że w domu być może występują zachowania agresywne — choć nie musi być tak w każdym przypadku.
Co robić, gdy dziecko jest agresywne? Rola rodzica
Aby pomóc dziecku radzić sobie z agresją, niezbędne jest ustalenie czynników, jakie prowadzą do takich zachowań i wyeliminowanie ich. Niekoniecznie jest tak, że dzieci zdają sobie sprawę z tego, jakie są długofalowe konsekwencje agresji. Nie potrafią też zdefiniować tego, że stoją za nią negatywne emocje przekładające się na negatywne zachowania — oraz wyrazić ich werbalnie.
To my musimy zatem obserwować emocje dziecka i w przypadku jego nieradzenia sobie z nimi, interweniować. Ważnym punktem jest więc wzmacnianie odporności psychologicznej rodziców. Choć wielu z nich ma wrażenie, że w niektórych sytuacjach nieodpowiednie zachowania potomka ich przerastają, powinni zrozumieć, że dziecko zazwyczaj używa agresji w celu komunikacji lub wyładowania frustracji, a także w celu treningu społecznego — nie zaś umyślnie i cynicznie. Idealnie, gdy rodzice współpracują ze sobą, wspierając się i wyręczając wzajemnie. W przypadku samotnego rodzicielstwa pomocna jest bliska osoba, która odciąży nas od czasu do czasu w opiece nad dzieckiem, by możliwa była regeneracja psychiczna.
Ważna jest również odpowiednia edukacja z zakresu rodzicielstwa. Gdy u dzieci występuje agresja, warto zapoznać się z podejściem ekspertów, aby lepiej rozumieć rozwój psychiki dziecka i umieć interpretować sygnały, jakie do nas wysyła poprzez zwracanie na siebie w ten sposób uwagi.
Sposoby na agresję
W naszym społeczeństwie utarło się, że rolą rodzica jest nauczenie się kontrolowania zachowania dziecka i reagowania na objawy agresji. W przypadku zaobserwowania u dziecka zachowań agresywnych opiekunowie muszą podjąć jakieś działania. Jak zachować się podczas aktu agresji?
Czasem dziecko nadmiernie agresywne nie potrafi w inny sposób wyrazić potrzeby uwagi, prośby o pomoc, gniewu czy rozpaczy. Dlatego tak ważne jest, by nauczyć dziecko nazywać emocje. W nauce dzieci radzenia sobie z własnymi emocjami przydatne jest inscenizowanie scenek podczas zabawy lub wspólne czytanie książek, przerywane pytaniami o to, jak dziecko ocenia daną sytuację i co według niego czują bohaterowie. Możemy wyjaśnić mu, na czym polegają dane odczucia i skąd one się biorą, aby pomóc dziecku w lepszym zrozumieniu sytuacji i przeniesieniu jej na realia życia codziennego. To pozytywnie wpływa na rozwój dziecka, ale też uczy zarządzać własnymi emocjami.
Inną cenioną metodą jest pozytywne wzmacnianie dziecka za każdym razem, gdy uda mu się rozwiązać problem bez uciekania się do nieodpowiednich zachowań. Może być to odpowiednia pochwała i podkreślenie jak bardzo jesteśmy dumni z jego pracy nad sobą i włożonego wysiłku.
Objawy agresji a sytuacja
W przypadku występowania u dzieci zachowań agresywnych warto obserwować warunki sytuacyjne. Czasami dziecko staje się drażliwe z powodu zmęczenia czy niewyspania. Dobrze jest wyciszyć agresywne dziecko poprzez przekierowanie uwagi na coś interesującego lub zupełnie niezwiązanego z powodem frustracji. Złość dzieci dość szybko mija, gdy przerzucą uwagę na inny bodziec.
Możemy też przygotować się na to, że może dojść do trudnych zachowań dziecka — gdy widzimy, że biega, skacze, słabo reaguje na komunikaty, jest pobudzone, możemy starać się nieco uspokoić jego zachowanie poprzez przekierowanie uwagi na spokojniejszą rozrywkę. W ten sposób nie dopuścimy do sytuacji, w której dziecko na przykład uderzy rodzica. W przypadku agresji dziecka należy zachować spokój i unikać podniesionego głosu.
Terapia agresywnego dziecka czy rodziny?
Temat zachowań dzieci w związku z czynnikami środowiskowymi to jedna z istotnych kwestii współczesnej pedagogiki. Jasne jest, że w wielu przypadkach nieradzenia sobie dziecka z emocjami, również rodzice są bezradni. Dla niejednego rodzica nauczenie dzieci odpowiednich reakcji w stresujących sytuacjach jest wyjątkowo trudne. Dzieje się to często z powodu niewiedzy na temat tego jak wygląda rozwój dziecka lub braku kompetencji, a także z powodu własnego bagażu emocjonalnego wyniesionego z dzieciństwa i jego dalszych konsekwencji.
W przypadku zachowań agresywnych dzieci, z którymi nie dajemy sobie rady, nie należy wahać się z podjęciem konsultacji z pedagogiem lub psychologiem dziecięcym. Pokierują oni rodziców w nauce dzieci radzenia sobie z emocjami, oraz podpowiedzą, jak wyciszyć agresywne dziecko. Być może także zasugerują im wizytę u specjalisty, aby uporali się z własnymi kłopotami. Warto to zrobić dla komfortu życia dziecka, ale również swojego (więcej o pomocy psychologicznej dla rodziców przeczytasz tutaj). Spokojni, szczęśliwi rodzice to wzór, który pomoże też dziecku ukoić swoje własne negatywne emocje i nauczyć się walczyć ze stresem.
Bibliografia
- Biel, K. (2014). Rozwój agresji u dzieci i oddziaływania profilaktyczne w rodzinie.Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce. 9,4(34):71-88.
- Fronczak, A.A. (2017). Agresja dzieci w świetle teorii społeczno-poznawczej. Resocjalizacja Polska. 13(1): 73-85.
- Grzegorzewska, I. (2015). Zachowania agresywne dzieci i młodzieży. Ujęcie kliniczno-rozwojowe. Polskie Forum Psychologiczne. 20(4):484-498.
- Sileńska, A., Szpunar, K. (2020). Przemoc i agresja u dzieci i młodzieży. O języku agresji.Człowiek i Społeczeństwo, 50, 101-116.
- Włodarczyk, J. (2013). Przemoc rówieśnicza. Wyniki Ogólnopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka. 12(3):67–71. za: Sileńska, A., Szpunar, K. (2020). Przemoc i agresja u dzieci i młodzieży. O języku agresji. Człowiek i Społeczeństwo, 50, 101-116.
Sensity.pl to poradnia psychologiczna, której misją jest pomoc rodzinom w pokonywaniu kryzysów, ze szczególnym uwzględnieniem pracy z parami i małżeństwami, które znajdują się w sytuacji około rozwodowej. Sensity.pl nie mediuje rozwodów, zawsze walczymy o uratowanie związku i rodziny.
