Dlaczego stosujemy mechanizmy obronne i jak je rozróżnić?
Już ponad 100 lat temu, twórca psychoanalizy Zygmunt Freud zauważył, że „gdy postrzeganie rzeczywistości wywołuje przykrość, wtedy poświęca się prawdę”.
Freud wprowadził pojęcie mechanizmów obronnych, które oznaczają metody radzenia sobie z wewnętrznymi konfliktami w celu ochrony osobowości (ego), zmniejszenia lęku, frustracji i poczucia winy. Na ogół są nawykowe i nieuświadomione. Co ważne, występują u każdego człowieka, pełniąc rolę przystosowawczą.
Jakie skutki mogą wywołać mechanizmy obronne? Kiedy są stosowane nadmiernie lub nieadekwatnie do sytuacji? O tym będzie poniższy artykuł.
Psychologiczne mechanizmy obronne – czym są i jaką pełnią funkcję?
Psychologiczne mechanizmy obronne, zwane także mechanizmami obronnymi ego (lub obronami ego), najprościej można określić jako zwykle nieświadome sposoby unikania i redukowania potencjalnie zagrażających nam uczuć jak strach czy lęk.
W pewnym nasileniu występują u praktycznie każdego człowieka i pełnią rolę przystosowawczą, są niezbędne.
Zgodnie z psychoanalitycznym (psychodynamicznym) punktem widzenia, psychologiczne mechanizmy obronne pozwalają zmniejszyć nasilenie „negatywnych” emocji bez zmieniania sytuacji, która je wywołuje. Często poprzez nieznaczne zniekształcenie odbioru sytuacji.
Choć dzięki temu pomagają radzić sobie ze stresem, rodzą też ryzyko. Redukcja napięcia może być na tyle atrakcyjna, że stosowanie mechanizmów obronnych może się utrwalać i wchodzić w nawyk.
Mogą też rodzić cierpienie, jeśli są dla danej osoby podstawowym sposobem radzenia sobie z problemami. Na przykład jeśli dziecko nadmiernie polega na mechanizmach obronnych, może to skutkować izolowaniem się od innych oraz zniekształconym postrzeganiem otoczenia.
Może też powodować tłumienie umiejętności angażowania się w nowe doświadczenia i uczenia się z nich.
Rodzaje mechanizmów obronnych
Zaprzeczanie
Zaprzeczanie zniekształca rzeczywistość, „ukrywając wydarzenia przed świadomością”. W przypadku zaprzeczania nieprzyjemne fakty są ignorowane. Realistyczna interpretacja tego co się dzieje zostaje zastąpiona łagodniejszą, choć nietrafną. Zaprzeczanie może dotyczyć zarówno uczuć jak i faktów.
U dzieci pewien stopień zaprzeczania jest normalnym zjawiskiem. Na przykład jeśli dziecko dowiaduje się, że rodzice się rozwodzą, może zaprzeczać temu faktowi i/lub zaprzeczać martwieniu się taką sytuacją.
Zaprzeczanie bywa pomocne w przypadku sytuacji zagrażających życiu czy w innych ekstremalnych okolicznościach. Mechanizm ten pozwala na stopniowe oswajanie się z trudną sytuacją. Jednak po pewnym czasie potrzebne jest uznanie obecności bolesnych uczuć, aby uniknąć pojawienia się dalszych problemów natury psychologicznej czy emocjonalnej.
Wyparcie
Jest usunięciem ze świadomości myśli, uczuć, impulsów, wspomnień, fantazji, pragnień itp., które przywołują bolesne skojarzenia lub mogą zagrażać spójności osobowości danej jednostki.
Wyparcie zachodzi wtedy gdy zaspokojenie popędu (związane z przyjemnością) może spowodować – z uwagi na inne wymogi – przykrość. Wyparte myśli istnieją nadal, jednakże nie są dostępne świadomości.
Wyparcie może przyjmować postać od chwilowych luk w pamięci po całkowitą amnezję (niepamięć) w przypadku bardzo bolesnych doświadczeń. Wyparcie nie jest procesem jednorazowym i wymaga ciągłego nakładu energii.
Tłumienie
W tym przypadku nieprzyjemne („niepożądane”) uczucia są świadomie tłumione na skutek dobrowolnej decyzji, by o nich nie myśleć.
Tym samym tłumienie różni się od poprzednich mechanizmów, ponieważ przykre uczucia są wciąż dostępne, jednak z wyboru ignorowane.
Tłumienie to świadoma decyzja, by zamienić nieprzyjemne myśli na przyjemniejsze. Tłumienie uważa się za jeden ze zdrowszych i bardziej dojrzałych mechanizmów obronnych.
Projekcja
Pozwala uznać obecność rodzących lęk uczuć, jednak przelewane są na inne źródło czy obiekt.
Na przykład zirytowana osoba przypuszcza, że inni złoszczą się na nią. Osoba krytyczna wobec innych wierzy, że to oni są krytyczni wobec niej. Małe dzieci szczególnie często stosują projekcję, ponieważ nie ukształtowały jeszcze jasno psychologicznych granic między sobą a innymi.
Przemieszczenie
W przemieszczeniu gniew (lub inne uczucie) jest początkowo odczuwany wobec osoby, wobec której trudno go bezpiecznie wyrazić (np. dziecko gniewa się na rodzica). Przemieszczenie umożliwia ekspresję tego uczucia wobec „bezpieczniejszego obiektu” jak rówieśnik, ktoś z rodzeństwa lub nawet zabawka.
Formowanie reakcji
Uwzględnia zachowanie się w sposób diametralnie przeciwny wobec uczuć, które osoba wypiera. Na przykład rodzic, który wypiera uczucie urazy czy odrzucenia wobec dziecka. Wówczas może jawić się jako niezwykle, wręcz nadmiernie szczodry i zatroskany dobrem swojej pociechy.
Regresja i fiksacja
Są związane z trudnościami rozwojowymi dziecka. W przypadku regresji, dziecko stające wobec konfliktowej sytuacji może zachować się w sposób charakterystyczny dla wcześniejszej fazy rozwoju (np. ssanie kciuka, moczenie się). Próbując w ten sposób odzyskać poczucie bezpieczeństwa, które towarzyszyło mu we wcześniejszym okresie.
W przypadku fiksacji dziecko „odmawia” dalszych kroków rozwojowych, ponieważ w pewien sposób rozwój został skojarzony z lękiem.
Identyfikacja
„Przybierając” cechy kogoś innego, osoba może ośmielić się na zachowanie, które postrzega jako jej niedozwolone. Ale akceptowalne dla osoby z którą się identyfikuje.
Przykładem jest tzw. identyfikacja z agresorem, gdzie np. dziecko, które doświadczyło nadużycia może nadużywać inne osoby.
Racjonalizacja
Przejawia się w zaprzeczaniu motywom działania (własnego lub innych) przy pomocy uzasadnienia, które wydaje się być bardziej logiczne lub łatwiej akceptowane społecznie niż własne impulsy.
Przykładem racjonalizacji może być stwierdzenie „nie szkodzi, że nie zostałem zaproszony na urodziny, i tak miałem inne plany”.
Dwie typowe odmiany racjonalizacji zostały nazwane „kwaśnymi winogronami” i „słodkimi cytrynami”:
- Kwaśne winogrona to uznawanie za nieważny cel, którego nie osiągnęliśmy.
- Słodkie cytryny to wmawianie sobie, że przykre zdarzenia i sytuacje, będące naszym udziałem są w rzeczywistości przyjemne.
Intelektualizacja
Mechanizm polega na uciekaniu od rzeczywistych przykrych zdarzeń do przestrzeni abstrakcyjnej. Dzięki czemu następuje ich odrealnienie.
Przykładem wystąpienia tego mechanizmu może być sytuacja, kiedy mąż, odczuwający wzrastającą niechęć do żony, z ogromnym zaangażowaniem rozprawia np. o polityce.
Izolacja
Odnosi się do oddzielenia pewnego własnego doświadczenia w taki sposób, że staje się ono rozłączne od towarzyszących mu uczuć.
Dzięki temu doświadczenie staje się dostępne świadomości bez konieczności przeżywania bolesnych uczuć. Ktoś może np. opowiadać pewną dramatyczną historię z własnego życia zupełnie obojętnie, tak jakby przydarzyła się komuś innemu lub była scenariuszem filmowym.
Sublimacja
Oznacza skierowanie energii związanej z nieakceptowanym impulsem na taki, który jest bardziej akceptowany społecznie. Tym sposobem energia seksualna lub związana z agresją może znaleźć ujście np. w sporcie lub w kreatywnej pasji.
Kompensacja
Jest rodzajem mechanizmu obronnego, uwzględniającego podejmowanie ponadprzeciętnych starań, by pokonać poczucie niższości. Przykładem może być perfekcjonizm.
Humor (ironia, żart)
Rozumiany jako sposób radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Przykładem może być sytuacja, w której dana osoba czuje się zagrożona treścią komunikatu kierowanego w jej kierunku, więc jako sposób odwrócenia uwagi od przykrych uczuć jest obrócenie sytuacji w żart.
Trauma – w jaki sposób działają mechanizmy obronne?
Zgodnie z ostatnimi odkryciami neurobiologii, możemy nie tylko wyprzeć jakieś wspomnienia, ale w ogóle ich nie zapamiętać! Taki mechanizm obronny jest nazwany dysocjacją.
Dysocjacja – co to takiego i jaki ma związek z traumą?
Możemy czegoś nie zapamiętać, ponieważ o ile za świadome zapamiętywanie przebiegu wydarzeń odpowiada hipokamp, o tyle za pamięć emocji, czyli pamięć utajoną (inaczej: nieświadomą) odpowiada struktura w mózgu zwana ciałem migdałowatym. Pod wpływem stresu wydzielają się hormony, które wzmagają działanie ciała migdałowatego, a hamują działanie hipokampa.
Dysocjacja uaktywnia się w przypadku bardzo traumatycznych, ciężkich urazów psychicznych, takich jak wojna, katastrofa, maltretowanie, wykorzystywanie seksualne.
Wiadomo, że każdy ma jakiś naturalny próg odporności na doznawane urazy. W przypadku, gdy ten próg zostaje przekroczony i człowiek jest skrajnie wyczerpany psychicznie, podświadomość „chwyta się” wszelkich możliwych strategii obronnych.
W pierwszych chwilach doświadczamy ogromnego niedowierzania. Robi nam się „ciemno przed oczami”. Zaprzeczamy, że przykra sytuacja stała się naszym udziałem. Można powiedzieć, że świadomość w pewnym sensie ucieka od traumatycznego doświadczenia. Oddziela się od niego, czyli dysocjuje się. Nasz mózg dysponuje jednak o wiele bardziej skomplikowanymi procesami charakteryzującymi się ucieczką świadomości od doświadczanej traumy. Czasami przeradza się to w utratę kontroli nad świadomością lub w czasową drastyczną modyfikację cech osobowości albo poczucia tożsamości, które określa się często jako rozdwojenie jaźni.
Może dojść np. do amnezji dysocjacyjnej, czyli częściowej lub całkowitej utraty pamięci, dotyczącej zazwyczaj ważnych wydarzeń, która nie wynika z organicznych uszkodzeń mózgu, zatrucia albo znacznego wyczerpania. Amnezja zwykle koncentruje się na wydarzeniach urazowych lub stresowych. Ma charakter częściowy i wybiórczy.
Strach przed porażką, czyli odkładanie wszystkiego na później
Prokrastynacja – co to?
Prokrastynacja w psychologii to patologiczna tendencja do nieustannego przekładania pewnych czynności na później, ujawniająca się w różnych dziedzinach życia.
Bywa nazywana „syndromem studenta”. Taka osoba ma problemy z zabraniem się do pracy i odkłada jej wykonanie, zwłaszcza wtedy, gdy nie widzi natychmiastowych efektów. Prokrastynacja najczęściej pozostaje nierozpoznana, a prokrastynatorów uważa się za leni, przypisując im brak siły woli i ambicji. Dopiero niedawno uznano, że faktycznie jest ona zaburzeniem psychologicznym.
Kto najczęściej doświadcza prokrastynacji?
Tendencja ta pojawia się zwykle w latach szkolnych i dotyka w szczególności uczniów zdolnych, dobrze radzących sobie w szkole, których talent jest dostrzegany. W obliczu zadania wymagającego większego wysiłku tracą oni wiarę w siebie, motywację i odczuwają niepokój.
Prokrastynacja ma często podłoże w domu rodzinnym. Rodzina ukazująca dziecku wizję społeczeństwa jako wyścigu szczurów czy rodzice mający zbyt duże wymagania, najczęściej warunkują pojawienie się tego problemu. Często również problem ten pojawia się z powodu niestabilnej sytuacji rodzinnej i ogólnego niedowartościowania danej osoby.
Większość osób dotkniętych prokrastynacją to ofiary perfekcjonizmu. Jako że perfekcję osiąga się zwykle metodą prób i błędów, a perfekcjonista nie dopuszcza myśli o błędach, pogrąża się w tym paradoksie, nie robiąc nic. Tymczasem odwlekanie nie oznacza nierobienia niczego. Wręcz przeciwnie, taka osoba z zapałem wykonuje inne zajęcia, nie mające związku z problematycznym zadaniem. Na przykład przeszukuje Internet, rozpraszając przy tym swoją uwagę zamiast koncentrować ją na zadaniu.
Jak można sobie pomóc?
Wszystkie mechanizmy obronne zaburzają naszą percepcję świata. Niestety, działają poza naszą świadomością, dlatego nie sposób samemu ich zauważyć i od nich się uwolnić. Do tego potrzebna jest pomoc specjalisty i psychoterapia.
Warto z niej skorzystać, wiedząc, że używanie mechanizmów obronnych prowadzi do wytwarzania i podtrzymywania problemów.
W niektórych przypadkach jest to jedyna droga do ich rozwiązania. Kiedy już widzimy, w jaki sposób się oszukujemy, mamy wybór: stawić czoła uczuciom i co za tym idzie – problemom, albo trwać w iluzji, doświadczając strat związanych z nieszczęśliwym życiem.
Dodaj komentarz
Chcesz się przyłączyć do dyskusji?Feel free to contribute!