Manipulacja w bliskich relacjach – po czym rozpoznać formy szantażu emocjonalnego?

O przemocy w bliskich relacjach mówiono w różnych kontekstach. Najczęściej opisywano ją jako przemoc fizyczną, często stosowaną po alkoholu, wobec kobiet lub dzieci. Wielokrotnie przemilczana jedna z jej form to przemoc psychiczna, do której zaliczamy szantaż emocjonalny.

Szantaż emocjonalny – co to?

Szantaż emocjonalny to forma manipulacji, w której jedna osoba stara się wymusić określone zachowanie lub decyzję na drugiej osobie. Celem takich zachowań jest podporządkowanie sobie drugiej osoby. Dzieje się tak, gdyż osoba manipulująca nie może, lub myśli, że nie może osiągnąć swojego celu prośbą, rozmową opartą o argumenty, ale też wtedy gdy nie ma w sobie zgody na odmowę. Wykorzystuje wówczas emocje, w tym lęki, czy poczucie winy partnera.

Formy szantażu emocjonalnego

Groźby

Często są to groźby dotyczące różnych obszarów. Mogą one zapowiadać zerwanie relacji, lub być tzw. mikroporzuceniami. Dzieje się tak wtedy, gdy jedna osoba „zrywa”, ale tak naprawdę nie odchodzi. Takie zachowania budzą lęk przed samotnością i chęć „uratowania związku”, a co za tym idzie popychają do uległości w sytuacjach konfliktowych.

Groźby mogą też dotyczyć wyrządzenie krzywdy osobie, którą się manipuluje, lub jej bliskim. Mogą to być groźby dotyczące np. pobicia, ale też ośmieszenia (np. napisze do twojego szefa), narażenia na stres (np. powiem twoim starszym, schorowanym rodzicom jaka jesteś). Manipulator potrafi też straszyć wyrządzeniem krzywdy sobie, podejmowaniem zachowań ryzykownych np. wsiądę do auta pod wpływem alkoholu, włącznie z groźbami o odebraniu sobie życia. Nawet jeżeli takie groźby nie są realne do spełnienia – w osobie szantażowanej budzą lęk, oraz poczucie winy. Szantaże dotyczące skrzywdzenia samego siebie uruchamiają nadmiarową odpowiedzialność za drugą, dorosła i autonomiczną osobę.

Stawianie ultimatum

Nieco bardziej zawoalowaną formą manipulacji jest stawianie ultimatum. Wówczas manipulator zachowuje pozory dawania wyboru, decydowania o sobie samym. Jak można rozpoznać, że nie jest to prawdziwy wybór, tylko manipulacja? Często osoba jest przymuszana do podjęcia decyzji, wybiera między dwiema niekorzystnymi opcjami, a dokonanie „niewłaściwego” wyboru wiąże się z lękiem przed konsekwencjami.

Osoba wymuszająca decyzje czy zachowania stosuje także subtelniejsze formy wywierania wpływu, np. podważanie wiary w siebie danej osoby (w tym jej wiedzy, jej świadomości). Robi to poprzez systematyczne, długotrwałe stosowanie poniżających komentarzy lub upokarzającego zachowania. Wyśmiewa poglądy, sugeruje brak rozumu, czy nieumiejętność logicznego myślenia. Osoba poddana takim zachowaniem traci zaufanie do siebie i swojego osądu sytuacji. W skrajnych przypadkach, manipulator wręcz sugeruje chorobę psychiczną, co jest określane mianem gaslightingu. Sprawca, aby podważyć wiarygodność partnera manipuluje faktami i wypowiedziami, np. zarzuca, że coś co zostało powiedziane, nie miało miejsca. Przekręca słowa, lub uogólnia wypowiedzi czy zachowania, np. jeśli nie zrobisz, tego, czego od ciebie oczekuję, to znaczy, że mnie nie kochasz, albo że relacja dla ciebie nic nie znaczy.

Karanie

Karanie to kolejne forma wywierania wpływu. Często spotykamy się z karaniem milczeniem, odcinaniem się emocjonalnym. Na naszym blogu powstał też oddzielny wpis na ten temat – Karanie milczeniem – jakie niesie ze sobą konsekwencje?

Sprawca obarcza odpowiedzialnością za taki stan rzeczy swojego partnera/partnerkę: „To twoja wina, że ja się czuje urażony i nie chcę z tobą rozmawiać”. W sytuacjach konfliktowych, kiedy czujemy, że dalsza rozmowa nie będzie konstruktywna i trzeba dać opaść emocjom, możemy sobie pozwolić na chwilowe odcięcie się, ale wówczas rozmawiamy o tym z partnerem. Mówimy, że potrzebujemy czasu, żeby odetchnąć i wspólnie ustalamy, kiedy wrócimy do tematu. W relacjach przemocowych milczenie zapada nagle, rozciąga się na dni, czy tygodnie, a próby nawiązania kontaktu pozostają bez odpowiedzi.

Skutki szantażu emocjonalnego

Szantaż emocjonalny jest szczególnie szkodliwy, ponieważ nie widać jego śladów, jak w przypadku przemocy fizycznej, a jednocześnie może prowadzić do poczucia winy i braku wiary w siebie u osoby, która jest jego ofiarą. Może też skutkować trudnościami z podejmowaniem decyzji i brakiem pewności, co do własnych potrzeb i pragnień. A w sytuacji, kiedy osoba zadba o zaspokojenie owych potrzeb, lub postawi granice, musi mierzyć się z poczuciem winy.

W wielu przypadkach szantaż emocjonalny może prowadzić do zaburzeń emocjonalnych u ofiar. Może rozwinąć się depresja, lub zaburzenia lękowe. Tym, co powinno nas zaniepokoić, są zaburzenia łaknienia, problemy ze snem, nawracające poczucie napięcia, niepokoju.

Jak bronić się przed manipulacją w relacjach?

Szantaż emocjonalny jest szczególnie powszechny w bliskich związkach, takich jak małżeństwa czy związki partnerskie, ale może też występować w relacjach rodzinnych (rodzic-dziecko), przyjaźniach czy relacjach służbowych. Aby się przed nim bronić, ważne jest, aby nauczyć się rozpoznawać tego rodzaju zachowania i mieć odwagę nazywania ich.

Poniżej kilka kroków, które mogą Ci w tym pomóc:

1. Uświadom sobie, że jesteś ofiarą szantażu emocjonalnego, który jest formą przemocy. To pierwszy krok do tego, aby móc się przed nim bronić.
2. Nie podejmuj pochopnych decyzji, pod wpływem emocji. Szantaż emocjonalny ma na celu wywieranie presji emocjonalnej, aby zmusić Cię do podjęcia określonej decyzji. Dlatego ważne jest, aby zachować spokój i dać sobie czas. Masz pełne prawo wysłuchać partnera/kę i powiedzieć, że decyzje podejmiesz, kiedy przemyślisz sprawę.
3. Nie dawaj się zastraszać. Jeśli osoba stosująca szantaż, grozi Tobie lub bliskim, nie pozwól, aby ta groźba Cię zdominowała. Pamiętaj, że nikt nie jest bezkarny i jeśli czujesz, że sam/sama nie umiesz się obronić szukaj pomocy.
4. Jeśli doświadczasz szantażu emocjonalnego, nie wahaj się szukać pomocy u bliskich, przyjaciół lub specjalisty. Może Ci to pomóc odzyskać pewność siebie i nauczyć się radzić sobie z takimi sytuacjami w przyszłości.

Więcej informacji znajdziesz też tutaj – Jak reagować na szantaż emocjonalny?

Monika Perdjon

Psychoterapeuta i specjalista od interwencji kryzysowych – prowadzi psychoterapię indywidualną. Wspiera pacjentów w trudnościach wychowawczych, dotkniętych żałobą, zdradą, syndromem DDA.  Posiada bardzo bogate, wieloletnie doświadczenie w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Czytaj więcej…